Değerli okurlar! Bu yazı, Avrupa’nın yeni bir dünyanın temellerini atarken müslümanlar’a neler borçlu olduğunu anlatmaktadır.
İster inşa, isterse yeniden-inşa sürecini yaşıyor olsun, hiç bir medeniyet öteki medeniyetlerin birikimine kayıtsız kalamaz. Hiç bir medeniyetin oluşum süreci kültürel coğrafyadan bağımsız bir boşlukta, çağının şartlarına kayıtsız bir tutum içinde gerçekleşmez. Dünya tarihçileri olsun, medeniyet tarihçileri olsun daima bu olgunun altını çizmişlerdir.
Bu yazıda , Batı düşüncesinin oluşumunda İslam’ın oynadığı rolü ana hatlarıyla çizmeye çalışacağız. Bu etkin rol, değişik sanayi dallarıyla birlikte felsefe, tabiat bilimleri, fizik ve matematiğe olduğu gibi edebiyatın şiir ve öykü, güzel sanatların da mimarî ve müzik dallarına kadar uzanmıştır. En parlak evresinde olan İslam düşüncesiyle uyanışın ilk yıllarını yaşayan Batı Aklı arasındaki “aşılama” işlemi, iki merkezde odaklanmıştır. Bunların ilki İspanya, özellikle de Toledo (Tuleytula) şehri, diğeri ise Sicilya ve Güney İtalya idi. En meşhurları Ruggero II (ö. 1157) ve Friedrich II (ö. 1250) olan Norman kralları döneminde kültürel alışveriş zirveye çıkmıştı. Bu iki merkez, olgunluğunun en üst noktasındaki İslam düşüncesi ile henüz ergenlik çağındaki Batı düşüncesi arasında temas noktalarıydı. Bunun belki de en önemli nedeni, her iki merkezin İslam Devleti ile Hıristiyan Avrupa arasındaki sınırda yer almalarıydı.Ayrıca Avrupa’nın bilim ve edebiyat alanında yaşadığı rönesans’ta Arapça’dan İspanyolca ve İtalyanca’ya yapılan çevirilerin büyük rolü olmuştur.
BATI DÜŞÜNCESİNİN OLUŞUMUNDA İSLAMIN ETKİLEDİĞİ ALANLARDAN BAZILARI
1.İslam Edebiyatının Avrupa Şiiri Üzerindeki Etkileri
Endülüs arap şiirinin , ispanya ve güney fransa da doğan modern Avrupa şiiri üzerindeki etkileri azımsanmayacak kadar fazladır. Endülüs arap şiiri özellikle ‘MÜVEŞŞAH ve ZECEL tarzıyla İspanyol şiirinin ilk dönemine damgasını vurmuştur. Çoğu zaman yabancı dille yazılan son mısralarda (=harce)bu tesir gayet açık görülmektedir. Örneğin Endülüs zeceli’nde son mısra yerleşik halk dilinde olurdu. Bu son mısraları alt alta getirdiğimizde İspanyol şiirinin ilk örnekleri karşımıza çıkıyor. Bu tarzı ilk kullanan arap şair (mukaddim bin muafael-kadried-darir)dir. İlk kullanan batılı şair ise Julian ribera dır.
2.Batı bilimsel düşüncesinin oluşumunda Müslümanların rolü
Batı bilimsel düşüncesinin oluşumunda Müslümanların rolü yaklaşık olarak bütün ilim dallarında oldukça görülmektedir. Tıp, fen kimya matematik astronomi, tabiat tarihi ve tanrı bunların başlıcalarıdır.
A)MATEMATİK : Ondalık sayı düzenini leonardo de piso aracılığıyla Avrupa ya kazandıran Müslümanlardır. kitapları Latinceye çevrilen meşhur Müslüman matematikçiler:,Ebu Abdullah Muhammet bin musa el-arizmi, Benu musa bin şakir,
B)ASTRONOMİ: Müslümanlar uzay gözlemlerinde birçok yeniliğe imza atmışlardır. Avrupa nın bu alanda tanıdığı ve etkilendiği büyük bilgin Muhammet bin musa el harizmidir. Bir diğeri ise ebul abbas Muhammet bin kesir el ferganidir. Bu iki ilim adamı trigonometriyi uzay gözlemlerine uyguladıklarından Avrupa ya astronomi alanında örnek teşkil etmiş ve kitapları çevrilmiştir.
C)KİMYA VE FİZİK: Bu sahada öne çıkan Müslüman bilginlerin en önemlisi 1029 yılında ölen Optik biliminde tanınmış ebul ali el-hasan ibnül heysem dir.aynalar ışıklar ay ve güneş tutulmasında karanlık odaı kullanan ilk bilgindir.kükürt asit azotik asit gümüş nitrat,demiroksit bakır oksit civa oksit bakır sülfür, azotikasit, kloroksitasit,gibi kimyasalları labaratuvar ortamında hazırlayıp batıya örnek olanda Müslüman bilginlerdir.
D)TIP: Batı tıbbı 4 asır boyunca tamamıyla Müslümanların kaynaklarına mahkum yaşamıştır.müslümanlar antik grek tıbbından yaptıkları çeviriler dışında birçok tıbbi keşfede imza atmışlardır.müslüman tıpçılardan bazıları;ibn zühr,Muhammet bin Zekeriya errazi ,ebu ali, ibn sina ,Ebul kasım halef bin abbas ezzeravi gibi tıpçılar uyuz hastalığı, nabız ve idrar tahliline dayalı teşhis, gıda rejimi, çiçek ve kızamık hastalıklarının teşhisi gibi konularda birçok çalışma yapmışlardır. Ayrıca ücretsiz hastane dönemini ve ilk cerrahi müdahaleleride Müslüman tıpçılar yapmışlar ve batıya örnek olmuşlardır.
3. Batı mistisizminin doğuşunda Tasavvufun rolü.
Büyük İspanyol şarkiyat çı asin palacisun yekkin çalışmaları gün yüzüne çıktıkça islam dünyasında avrupanın ne kadar etkilendiği de belirginleşmektedir. İslam tasavvufunun Avrupa mistik düşüncesi üzerinde etkisi 3 başlık altında incelenir.
a)ibni abbad errundi nin İspanyol mistiği yuhanna essalibi üzerideki etkileri
b)gazali ve paskalın din savunmasındaki rolü(gazalinin paskal üzerindeki etkisi)
c)ibni arabi ve dante’nin ilahi komedya kitabında işlediği dinsel düşünceler üzerindeki etkileri ibni arabi’nin dante üzerindeki etkisi)
4.Batı felsefesinin oluşumunda Müslümanların rolü
Müslümanların batı felsefesinin oluşumu üzerindeki etkileri iki boyutludur. Birincisinde Avrupa ya antik grek felsefesinin taşıyıcıları konumundadır. İkincisinde ise ürettikleri ve geliştirdikleri düşünsel birikimle etkileyici konumunda olmuşlardır.
Avrupa ,onikinci ve onüçüncü asırda Müslümanlar vasıtasıyla Aristo nun eserlerini Proclus ve plotinus’un felsefelerinden bazı detayları ve eflatun felsefesinin ana hatlarını tanımışlardır.bu noktada en büyük pay sahibi Toledo ve Sicilya da odaklanan mütercimlerdir. İbni sina, gazali ,Farabi, ibn rüşd gibi islami filozoflar islam felsefesini yaratmak için Aristo ,eflatun ,proclus plotinus gibi filozofları tercüme edip Avrupa ya tanıtmışlar, hem de kendi teorileriyle avrupayı etkilemişlerdir.
5.Avrupa da pratik Bilimlerin oluşmasında Müslümanların Rolü
Öncelikle sanayi alanında sabunu ilk imal eden Müslümanlardır. Kamıştan yapılan şekeri Avrupa ya tanıtan ilk Müslümanlardır. Avrupalılar kağıt üretimini Müslümanlardan öğrenmişlerdir. Kimyaya dayalı bir çok sanayi olan esans , civa, çelik üretimini yapanlarda Müslümanlardır. Bir çok renk ve boyayı, gök mavisini , kırmızıyı, iran sarısını geliştiren de yine Müslümanlardır.
Tarih te ilk kez kahve yi de müslümanlar keşfetmiştir. Tarım alanında toprağın işlenmesi, ekim ve dikimin yapılma biçimi ,meyve ağaçlarının yetiştirilmesi, fidecilik gibi konularda Avrupa ya öncülük eden yine Müslümanlardır.
Mimari alanda Müslümanların yapmış olduğu camii(ünlü kurtuba camisindeki kemer ve süslemeler) medrese , kale gibi eserler Avrupalılar tarafından örnek alınarak bu mimari yapısıyla kiliseler inşa edilmiştir. iran ve türk halıları şam işi dokumalarda çeyiz sandıkları lüks kumaşlar ipekliler takılar bakır yazmalar, cam , ahşap oymacılığı gibi bir çok sanat eseri Avrupa yı etkileyerek örnek alınmıştır.
Santranç hindistan kökenli bir oyun olarak Avrupa ya taşınmıştır. Avrupalıların Müslümanlardan öğrendiği ve bugün futbol un da esin kaynağı olan polo oyunudur.
6)Avrupa da müziğin oluşumunda müslümanların rolü:
İspanyol flamingo müziğini ve şarkılarını dinleyenler bunlarla arap müziği arasında bir bağ olduğunu hemen anlar. Endülüs e giden Avrupalı müzisyenler burda dinledikleri müziklere hayranlık duyarak avrupaya taşımışlardır. Batıda ki nağmelerde müzik aletlerinde yine arap müziği hissedilmektedir.
7.İlahi komedyanın islami kaynakları
Büyük İspanyol şarkiyatçı Asin Palacios un 26 ocak 1919 da İspanyol kraliyet akademisinde yaptığı konuşmada DANTE nin ‘ilahi komedya’adlı eserini yazarken büyük ölçüde islamdan etkilendiğini söylemişti. özellikle peygamberimizin miraç olayı Dante nin ilham kaynağı olmuştur. Ahiret hayatıyla ilgili islami kaynaklardan da yararlanmıştır.
8.Arap hikayeciliği’nin Modern Avrupa Edebiyatı Üzerindeki etkisi
Arap hikayeciliği’ nin Avrupa’ya yazılı ve sözlü olmak üzere iki vasıtayla olmuştur. Sözlü etkileşim ticaret ilişkileriyle, haçlı seferlerindeki savaşlardaki esirlerin etkisiyle ve Osmanlı imparatorluğunun Avrupa da ki ilerleyişiyle (viyana kuşatması) oluştur. Yazılı etkileşim ise modern hikaye ve fıkra kitaplarının Avrupa dillerine tercüme edilmesiyle olmuştur. Bu kitaplar kelile ve dimme, sindbad’ın gezileri, lokman hekim gibi
9.ibn Haldun ve marks’a göre Emek-değer teorisi
İbni haldun’un Mukaddime adlı eşsiz eserinde ele aldığı özgün fikirlerden biride emek-değer ilişkisi hakkındaki teorisidir. Karl marks malın üretiminde harcanan emeğe dayandıran teorisinde ibni Haldun dan etkilenmiştir.
10.Grek kültürünün oluşumunda Müslümanların rolü
Arap kültürü cahiliye devrinide kapsadığı için grek kültürünü etlikemiştir. Arap kültürüyle grek kültürü zaman içinde birbirlerinden etkilenmiş ve birçok şeyde birbirlerini etkilemişlerdir.
11.ibni Haldun ve Aristo
İbni Haldun devleler ve hükümdarlıklar adlı konularda aristoyla benzer yanları vardır. Politika adlı eserinde de aristoyla ortak noktalara değinilmiştir.
Çevirilerde konu başlıkları
a)mukaddime (siyaset konusu b) peygamberlik kahinlik rüya ve gaybı öğrenme konuları c) kral ve sultanın alametleri
12.Gazali ve Grekçe kaynaklar
Gazali kurduğu bağlarla ve yaptığı eşsiz sentezlerle yunan felsefesi ile islam inançları arasında, kuran ve sünnette kendini bulan bir etkileşimin önünü açmış, bu suretle felsefeye islam kültür dairesinde gereken tüm vatandaşlık haklarını sunmuştur.
13.Muvaffakuddin el bağdadi
Muvaffakuddin abdullatif el bağdadi islam fikir tarihinin seçkin beyinlerinden biridir. Nahiv ilminin yıldızlarından biridir. Hadis naklinde bulunmuş ve birçok hadisçi yetiştirmiştir. Akli ilimlerde çok ilerlemiştir.
14.Orta çağda avrupayı etkileyen iki kaynak
1)Faslu’l-Makal ve Takriru ma beyn el-hikmeti ve’ş-şeriati mine’l-ittisal ,’’ibn rüşd’’:
Ebul velid Muhammet ibn rüşd Avrupa medeniyetini etkilemiş Müslüman düşünürlerin en büyüklerinden biridir. Özellikle Aristo nun eserlerine yazdığı şerhlerle Avrupa kültürüne büyük katkıda bulunmuştur. ‘’Faslu’l-Makal ve Takriru ma beyn el-hikmeti ve’ş-şeriati mine’l-ittisal ‘’adlı kitabında felsefe ile şeriat arasındaki ilişkiyi açıklamayı hedeflemiştir.
2)Mişkatul envar’’Ebu Hamid el Gazali’’:
Gazalinin tasavvuf döneminin zirvesini ifade eden eseridir. Nur ayetini tasavvufi ve sembolik metod la tefsir etmiştir. Gazali bu eserinde yeni platonculuk akımından çok etkilenmiştir ve bu eserinde hakiki sembolleri, zahir ile batını çok güzel birleştirmiş ve Allah resulünün şu hadisinin gereğini yaparak arça çağda Avrupa yı derinden etkilemiştir;’’ Kuran’ın zahir ve batını, sınırı ve çıkış yeri vardır.’’ Gerçek müfessir ,tefsirinde Kur’an’ın zahiri ile batınını birleştirebilen kimsedir.
15.Müslümanların en büyük keşifleri
A) Macellan Yıldızının keşfi:
Magellanın dünya etrafındaki turunu yönlendiren yıldızların ilk önce Müslümanlar keşfetmiştir.Bu Müslümanların kozmoloji ilminin ötesinde denizcilik sahasında da hayli ilerlemiş olduğunu göstermektedir.Macellan yıldızına ilk işaret eden Müslümanlar şunlardır:Temim ed-dari,ibn vahşiyye,Abdurrahman es-sufi
Arapların üçlü yelkeni keşfetmeleri coğrafi keşiflerde büyük rol oynamıştır.
B)Yerküre Çapının Ölçülmesi:
Abbasi halifesi Memun un yönlendirmesiyle bir heyet kurulmuş ve daha önce hesaplanan yerküre çapında hata olduğu tesbit edilmiş ve ibn Yusuf el mısri bu hatayı düzeltmiştir.
Sonuç olarak batı ne kadar görmezden gelse de inkar etmeye çalışsa da avrupanın şu anki birçok alanında Müslümanların çok büyük etkisi olmuştur. Çünkü tarih ve orjinal yazılı kaynaklar asla yalan söylemez.
KAYNAKLAR:( -Devru’l-Arab fî tekvîni’l-fikri’l-Eurûbî PROF.DR ABDURRAHMAN BEDEVİ )
Yazı: Ahmet Ertaç
